تحول در ذخیرهسازی گاز طبیعی ایران؛ از مخازن زیرزمینی تا هوش مصنوعی
ذخیرهسازی گاز طبیعی یکی از بخشهای راهبردی زنجیره تأمین انرژی است. این فرآیند به کشورها کمک میکند تا در فصلهای پیک مصرف — بهویژه زمستان — با کمبود گاز روبهرو نشوند.
در ایران، با وجود تولید بالا، همیشه چالش «تأمین پایدار در روزهای سرد» وجود دارد.
اینجاست که مدیریت علمی ذخیرهسازی اهمیت پیدا میکند. مخازن زیرزمینی مانند سراجه قم و شوریجه خراسان از مهمترین تأسیسات ذخیره گاز کشور بهشمار میروند؛ اما حالا زمان آن رسیده تا این ذخیرهسازیها با فناوریهای روز جهان هماهنگ شوند.
چرا ذخیرهسازی گاز حیاتی است؟
مصرف گاز در ایران فصلی است. در زمستان مصرف خانگی چند برابر تابستان میشود، در حالی که تولید ثابت میماند. اگر ذخیره کافی وجود نداشته باشد، شبکه با افت فشار روبهرو میشود و صنایع دچار توقف میشوند.
بنابراین، ذخیرهسازی گاز نه تنها یک اقدام فنی بلکه یک ضرورت ملی برای امنیت انرژی است. برآوردها نشان میدهد ایران با افزایش ظرفیت ذخیرهسازی میتواند سالانه بیش از ۳ میلیارد دلار صرفهجویی داشته باشد.
فناوریهای نو در ذخیرهسازی زیرزمینی
در سالهای اخیر، فناوریهای جدیدی در ذخیرهسازی گاز معرفی شدهاند که بهرهوری و ایمنی را بهشدت افزایش میدهند.
۱. استفاده از هوش مصنوعی برای پیشبینی فشار و دما
در گذشته، کنترل مخازن بر اساس اندازهگیریهای دستی و گزارشهای روزانه انجام میشد. اما امروزه با نصب حسگرهای دیجیتال، دادهها بهصورت لحظهای ثبت و تحلیل میشوند. الگوریتمهای هوش مصنوعی قادرند تغییرات فشار، دما و ترکیب گاز را در لحظه پایش کرده و از بروز خطرات احتمالی مانند نشت یا افت فشار جلوگیری کنند.
به عنوان مثال، در پروژهای آزمایشی در مخزن سراجه قم، استفاده از سیستم هوشمند پایش گاز باعث شد تا در یک سال نخست مصرف انرژی کمپرسورها تا ۹ درصد کاهش یابد.
۲. مدلسازی دینامیکی با دادههای کلان
با تحلیل میلیونها داده مربوط به فشار، عمق، نفوذپذیری و دمای مخزن، نرمافزارهای پیشرفته میتوانند مدل دقیقی از رفتار گاز در عمق زمین بسازند. این مدلسازی کمک میکند تا تصمیمگیری درباره زمان تزریق یا برداشت گاز بهینه شود.
هوشمندسازی مخازن ذخیرهسازی در ایران
شرکت ملی گاز ایران طی سالهای اخیر گامهای مهمی برای دیجیتالی کردن فرآیند ذخیرهسازی برداشته است. در پروژه جدید «هوشمندسازی سراجه»، بیش از ۴۰۰ حسگر در عمق زمین و تاسیسات سطحی نصب شدهاند که دادههای فشار، دما و حجم گاز را هر دقیقه به مرکز داده در تهران ارسال میکنند.
با تحلیل این دادهها، نرمافزار مرکزی میتواند بهصورت خودکار تصمیم بگیرد که آیا نیاز به افزایش تزریق وجود دارد یا باید برداشت آغاز شود.
نتیجه
- کاهش خطای انسانی
- افزایش بهرهوری
- صرفهجویی در هزینههای عملیاتی
- ذخیرهسازی گاز مایع و فشرده؛ آیندهای متفاوت
علاوه بر ذخیرهسازی زیرزمینی، فناوریهای ذخیره گاز مایع (LNG) و گاز فشرده (CNG) نیز اهمیت زیادی پیدا کردهاند. ایران با توسعه زیرساختهای LNG میتواند گاز خود را در فصول کممصرف مایعسازی و در زمان اوج مصرف، دوباره به شبکه تزریق کند.
چنین سامانههایی نه تنها به تعادل عرضه و تقاضا کمک میکنند بلکه امکان صادرات انعطافپذیر گاز به بازارهای منطقهای را فراهم میسازند.
نقش اینترنت اشیا در پایش ایمنی
یکی از دغدغههای اصلی در مخازن زیرزمینی، ایمنی است. با استفاده از اینترنت اشیا، هزاران حسگر در سراسر مخزن نصب میشوند و دادههای خود را از طریق شبکههای امن مخابراتی ارسال میکنند. این دادهها به صورت بلادرنگ روی نقشه سهبعدی مخزن نمایش داده میشوند و در صورت مشاهده هرگونه تغییر غیرعادی، سیستم هشدار فوری فعال میشود.
به گفته کارشناسان، نرخ بروز حادثه در مخازن هوشمند ۷۰ درصد کمتر از سامانههای سنتی است.
مزایای اقتصادی ذخیرهسازی هوشمند
تحول دیجیتال در ذخیرهسازی گاز تنها به بهبود عملکرد منجر نمیشود، بلکه مزایای اقتصادی چشمگیری دارد:
- کاهش تلفات انرژی
- کاهش هزینههای تعمیر و نگهداری
- بهینهسازی مصرف کمپرسورها
- افزایش عمر مفید تجهیزات
طبق برآوردهای اولیه، تنها با اجرای فناوریهای هوشمند در دو مخزن سراجه و شوریجه، میتوان سالانه بیش از ۱۵۰ میلیون دلار صرفهجویی اقتصادی ایجاد کرد.
چالشها و مسیر پیشرو
البته اجرای این فناوریها چالشهایی نیز دارد:
- هزینه بالای نصب تجهیزات هوشمند
- نیاز به زیرساختهای دادهای قوی
- آموزش نیروی انسانی متخصص.
اما با توجه به رشد استارتآپهای صنعتی در کشور، بسیاری از این فناوریها میتوانند بهصورت بومی و با هزینه کمتر توسعه یابند.
در همین راستا، طرح «پایش هوشمند ملی گاز» با همکاری شرکتهای دانشبنیان آغاز شده تا تا سال ۱۴۱۰ تمام مخازن ذخیرهسازی کشور به شبکه یکپارچه دیجیتال متصل شوند.
ایران در آستانه ورود به دورهای است که هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و تحلیل دادههای بزرگ نه تنها تولید گاز، بلکه ذخیره و مصرف آن را نیز متحول میکنند. اگر این مسیر با سرمایهگذاری هدفمند و انتقال دانش ادامه یابد، کشور میتواند در دهه آینده به یکی از پیشرفتهترین سیستمهای ذخیرهسازی گاز در جهان دست یابد.
انتهای پیام/